Şeytan; isyankârlığın, fenalığın ve kötülüğün temsilcisi. Cinlerin ve insanların dışında ayrıca şeytan diye bağımsız bir varlık yoktur, cinlerden de olur insanlardan da. Şeytan, yaratılışın negatif kutbunu ve Cenâbı Allah'ın Celâl görüntüsünü temsil eder.

Melek; Gözle görülmeyen, bilinçli, yaratılışları temiz, masum ve güzel huylu varlıklardır. Yüce Yaratıcı'nın vermiş olduğu görevleri yerine getirir ve devamlı ibadet ederler. Yaratılışın pozitif kutbunun ve Cenâbı Allah'ın Cemal görüntüsünün temsilcisidir.

ŞEYTAN VE MELEK HİKMETİ

114/1-6: De ki: Sığınırım insanların Rabbine, insanların Melîkine, insanların İlâhına; o sinsi aldatıcı şeytanın kötülüğünden. Öyle bir şeytan ki, insanların gönüllerine şüphe ve kuruntu verir. Cinlerden de olur, insanlardan da.
41/30-31: Muhakkak ki: " Rabbimiz Allah'tır. " deyip, sonra doğrulukta devam edenler üzerine melekler sürekli inerek şöyle derler: " Korkmayın, üzülmeyin de. Size vaat olunan cennetle sevinin. Biz sizin hem dünya da ve hemde ahirette dostlarınızız...

Şeytanın insanlara yaptığı etkiye vesvese denir. Vesvese; şüphe, tereddüt, kuruntu, aslı olmayan kuşkulardır. Cin veya insan şeytanları; insanların gönüllerine fenalık ve kötülüğün temsilcileri olarak türlü vesveseler fısıldar. Bunlar insan benliğinin kötü iç kuvvetleridir. Genellikle insanları aldatarak ve olayları çarpık gösterici telkinlerle gayelerine ulaşırlar. Örneğin Cenâbı Allah'a, ahirete, meleklere, kadere inanç hususunda tereddütler doğurur; namaz, zekât, oruç ibadetlerinde kuşkuya düşürür, fakirleşeceksiniz diye korkutarak hırsa hırs katarlar. Böylece akıl ve fikirleri çelişkiye düşürerek, türlü kötülüklere sevk ederler. Artık o benlik, Allah'ın doğru yolundan insanlara faydalı olmaktan uzaklaşarak felâkete doğru sürüklenir. Sapmaya uygun emmâre nefs sahibi insanlarda bu fısıltılar hep devam eder. Ta ki ruh ve melekî kuvvetlerin yardımıyla gerçekleri fark edip insanların Rabbi, insanların Melîki, insanların İlâhı Cenâbı Allah'a sığınana kadar.

" İnananlar üzerine melekler sürekli inerler. " Ayeti bir yaratılış yasasını da açıklamaktadır. Cenâbı Allah; iman edenlere yaratılışın pozitif kuveti olan ilham melekleri ile rahmetini indirmektedir. Gönül ve akıl merkezlerine inen bu meleki iç kuvvetler; imanı ve iradeyi takviye ederek kuvvetlendirir. Meleklerin insanlara yaptığı yardıma ilham denir. İlham; Allah tarafından insanın içine gelen mana, duygu ve düşüncelerdir. Böylece inananlara manevî ilâhî bir güç katar. Artık o insan kötülüklerden korunur ve iyi ahlâk sahibi olur.

Şeytan ve meleğin oluşturduğu iç kuvvetler, insan benliğinde birlikte bulunmaktadır. Bu iki zıt kuvvetin mücadelesi, insanlarda yaşam boyunca devam eder. Savaşı şeytanî kuvvetlerin kazanması durumunda, o benlik dünya planındaki imtihanı kaybederek azab çekecek; melekî kuvvetlerin galibiyetinde ise, kul iyi ahlâk ile donanacağından artık kötülük yapamayacak, takvaya ererek ebedi kurtuluş ve mutluluğa kavuşacaktır. Bilindiği gibi, benliğin iki parçası olan nefs ve ruh unsurları, tıpkı şeytanmelek etkisinde olduğu gibi, onlarda birbirinin zıddı kuvvetler meydana getirirler. Şu halde iç kuvvetlerin kaynağı, hem nefs-ruh ve hem de şeytan melek ikiliklerinden oluşmaktadır. İnsanlar bu özellikleri ile ezilerek, yoğrularak, çile çekerek olgunlaşmakta ve kemale ermektedir.