nurcann

"Türk" adını siyasi olarak kullanan ilk Türk devletidir. Devletin ilk önderi Bumin Kağan'dır. Bumin Kağan'ın kardeşi İstemi Kağan ülkenin batı kanadını yönetirdi. Göktürkler komşuları olan Çin, Sasani (İran) ve Bizans İmparatorluğu ile askeri, siyasi ve ekonomik ilişkiler kurdular. Doğu Göktürk Kağanlığı630 yılında, Batı Göktürk Kağanlığı ise 659 yılında Çin yönetimi altına girdiler.

Siyasi Tarih

Göktürk Kağanlığı 552—745 yılına kadar varlığını sürdürdü. Çin'in Sien-pi kökenli Kuzey Zhou, Kuzey Qi, Sui ve Tang hanedanları ile uzun süre savaşmıştı.

Kardeş kavgaları, iç savaşlar ve Çinliler ile olan uzun savaşlar devletin yıkılmasına neden oldu. Yine de Türk toplumu tarafından kurulmuş olan bu Kağanlık Asya tarihinde kalıcı izler bıraktı.
Göktürk Tarihi (552—745)
I. Göktürk Kağanlığı (552–581)
I. Göktürk Kağanlığı'nın Bölünmesi (581–603)
Doğu Göktürk Kağanlığı'nın Çöküşü (603–630)
Batı Göktürk Kağanlığı'nın Çöküşü (603–659)
II. Göktürk Kağanlığı (681–745)
I. Göktürk Kağanlığı (Doğu-Batı Kağanlıkları)

Göktürk Kağanlığı, VI.yüzyılın ortasında, Asya'nın doğusunda Çin devletinin, batısında Sasani-İran devletinin sınırladığı İç Asya bozkırlarında, doğuda Avarlar, batıda Eftal / Ak Hunlar ile yapılan mücadeleler sonucunda ortaya çıktı. İlk Kağanları doğu kanadını yöneten Bumin Kağan, batı kanadını yöneten kardeşi İstemi Kağan'dır.

İli derleyen ve bu nedenle İliğ Kağan diye de adlandırılan Bumin Kağan'ın ölümünden sonra yerine oğlu Ko-lo/Kara Kağan geçtiyse de iktidarı kısa sürdü. Bir yıl sonra Mukan Kağan devletin başına geçti. Mukan Moğol soylu Kitanları yenerek Doğu Göktürk Devleti'nin sınırlarını Büyük Okyanus'a kadar genişletti. Mukan'dan sonra tahta Ta-po/Taspar Kağan geçti. Ta-po, Budizmi kabul eden ve Çin'i baskı altında tutan yönleriyle sivrildi.

Doğuda bunlar olup biterken batıdaki sınırlarını Kırım'a kadar genişleten İstemi Kağan öldü. Yerine oğlu Tardu Kağan geçti. Tardu, 603 yılına kadar hükümdarlığını sürdürdü.

Doğuda Ta-po'nun ölümü üzerine tahta çıkan To-lo-pien (ya da sonraki adıyla Apa Tarkan) toyda / kurultayda yapılan kengeş'te (müzakere) onaylanmadı. Yerine Ta-po'nun yeğeni Şa-po-lio / İşbara Kağan ilan edildi. Çin politikalarının da tesiriyle batı kağanı Tardu, To-lo-pien'i destekledi. İşbara'nın Apa'nın annesini öldürtmesi doğu ile batı arasındaki ilişkileri bir daha düzelmemek üzere bozdu; iki budun artık birbirlerine düşman hale geldi.

Tardu'nun ölümünden sonra Batı Göktürkleri, güçlerinin zayıfladığının bir göstergesi olan, yabguluk ve şadlık adları altında Aşena ailesine mensup kişilerce yönetildikten sonra 630 yılında Çin egemenliğine girdi. Bundan sonra On Oklar adını alarak Türgiş boyunun önderliğindeki boylar federasyonu şeklinde yüzyılın sonuna kadar Çin hakimiyetinde kaldılar.

Doğu Göktürk Kağanlığı ise, Şi-pi Kağan'nın 618'de ölümüne kadar benliklerini korudular. Ondan sonra görülen Hie-li / İliğ Kağan Çin'in başkentini kuşattı ise de tutsak alındı; esarette ölmesiyle .Doğu Göktürk Kağanlığı tamamen yıkılmış oldu (630). Batı kağanlığının 658de yıkılmasıyla I Göktürk Kağanlığı yıkılmış oldu.

Aynı tarihte Çin İmparatoru Tai-tsung kendisini Türklerin Gök Kağanı ilan ediyordu. Hakanlığa bağlı Türk ve yabancı boylar etrafa dağılmaya başladılar, bunlardan bir kısmı ise Çin'e sığındı. 50 yıl süren esaret hayatında Türk budununu toparlama çalışmaları ve Çin'e karşı başkaldırma hareketleri (isyanlar) gözlenir. Bunların en ünlüsü 639'da Gök-Türk prensi "Kür Şad"'ın ihtilal denemesidir.
1. Göktürk Kağanlığının doğu kanadı yönetimi: Bumin, Kolo, Mukan, Tapo, İşbara (581- 582 bölünme - 587)
1. Göktürk Kağanlığının batı kanadı yönetimi: uzun ömürlü İstemi Yabgu, Tardu (Tardu zamanında bölünme)
Doğu Göktürk Devleti

Çin'in bölme ve parçalama siyaseti sonunda Doğu Göktürk Devleti'nin başında bulunan Işbara'nın ve devletinin içinde bulunduğu şartlar çok ağırlaşmıştı. Yüksek rütbeli subaylardan kuşkulanan Işbara bunları öldürtmeye başladı. Bunun üzerine bu komutanlar Çin'e sığındılar. Kudretinden çok şeyler kaybeden Işbara da Çin'e başvurarak barış yapılmasını istedi.

Barış yapmak için Göktürk ülkesine gelen ünlü Çin diplomatı ve generali Çang-sun Şeng, herkesin önünde Işbara'ya hakaret etmiş, Işbara'dan Göktürkleri Çinlileştirebilecek bazı işler yapmasını istemiştir. "Çin İmparatorunun oğlu" olmayı ve siyasî bakımdan Çin'e bağlanmayı kabul etmek zorunda kalan Işbara, Türk milletini Çinlileştirme isteğini reddetti. O, 585 yılında Çin imparatoruna gönderdiği bir mektupta bu konudaki istekleri şöyle cevaplandırıyordu: "Size bağlı kalacak, haraç verecek, kıymetli atlar hediye edeceğim. Fakat, dilimizi değiştiremem. Uzun saçlarımızı kestiremem. Halkıma Çinli elbisesi giydiremem. Âdetlerinizi, kanunlarınızı alamam. İmkân yoktur. Çünkü, bu bakımlardan bütün milletim hassasiyetle çarpan tek bir yürektir."

Çin baskısı devlet üzerinde gün geçtikçe artıyor, devlete bağlı boylar ayaklanıyordu. Bu sırada Işbara öldü (587). Kardeşi Yehu yerine geçtiyse de, o da durumu düzeltemedi. Doğu Göktürk Devleti, Şipi Kağan (609-619) zamanında biraz toparlandı. Çin'in siyasî oyunlarına alet olmayarak, bunları önleyen Şipi Kağan, devleti güçlendirdi. Çin'in içişlerine karışmaya başladı. Kendi ülkesine sığınan bir Çinli komutanı "Batı Çin Kağanı" ilân etti. Çin genel valilerinden birisini destekledi. Böylece Çin'de Sui hanedanı yıkılarak, yerine Tang sülalesi tahta çıkmış oldu.

Şipi Kağan'ın ölümü üzerine kardeşi Çulo (619-621) tahta geçti ise de, bu kağan Çinli karısı İçing Hatun tarafından zehirlendi. Hakan olan kardeşi Kieli (621-630) dirayetli birisi değildi. Çin'e karşı açtığı bir savaşta Çinlilerce esir alındı. Böylece Doğu Göktürk Devleti'nin bağımsızlığı 630 yılında sona erdi. 680 yılına kadar 50 sene sürecek olan bir Çin esaret hayatı başlamış oldu.

Bu esaret yıllarında Türkler çeşitli ayaklanmalarla hürriyet mücadeleleri verdiler. Mesela, 639 yılında bir Türk prensi olan Kürşad 40 arkadaşı ile Çin sarayını bastı. İmparatoru tutsak etmek istiyorlardı. Fakat Çinliler, bu girişimi kanlı bir şekilde bastırdılar. Fakat Kürşad'ın Türk Milletini tutsaklıktan kurtarma mücadelesi daha sonra diğer Türk boylarına ışık oldu. Önderlik yaptı.

Batı Göktürk Devleti

582 yılından itibaren merkezi devleti, doğuyu tanımayan İstemi'nin oğlu Tardu, İran'daki Sâsânilerle ilişki halindeydi. Hoten bölgesini kendisine bağlayan Tardu, İran'ın içişlerine karışıyor, Kafkasya ve Horosan'da askerî faaliyetler yürütüyordu. Çin'in Doğu Göktürk Devleti'ne yaptığı baskılar karşısında Çin üzerine yürüyerek, Kuzey Çin'de başarılar kazandı. Otüken'e kadar uzanan sahada hakimiyet kurmuştu.

Ülkedeki karışıklıkları önleyemeyen Tardu, 603 yılında ölünce yerine geçenler başarılı olamadı. Dirayetli ve akıllı bir kağan olan Tong Yabgu (618-630) zamanında Batı Göktürk Devleti tekrar güçlendiyse de, Kieli Kağan'ın batıda çıkarttığı isyanlar devleti sarstı. Tong Yabgu isyanlar sırasında öldü. Devlet Doğu Göktürkleri ile birlikte 630 yılında Çin hakimiyetine girdi. Batı Göktürkleri için de 680'e kadar 50 yıl sürecek olan ızdıraplı ve acılı bir esaret hayatı başlamış oldu.



II. Göktürk Kağanlığı (Kutluk Dönemi)

681 yılında Asena(ya da Aşina) ailesinden Kutluk Kağan, Çin'in kuzeyine yerleşmiş Türk boylarını yeniden toparlamayı başardı. Çin, Kitan ve Dokuz Oğuzlar / Uygurlar ile yapılan savaşlar sonucunda Ötüken ormanında Göktürk Kağanlığı yeniden güçlendi. Kutluk, ili (devleti/ulusu) yeniden derlediği için İlteriş (ili derleyen) adını aldı. 692'de ölen İlteriş'in yerine kardeşi Kapgan/Kapağan (Günümüz Türkçe karşılığı kapan=alan=Fatih) kağan oldu. Devlet kurulduğundan beri kağanlık danışmanı olan Tonyukuk'un da bulunduğu Kitan'a Tatabilere, Basmillara, Çiklere, Azlara, Bayırkulara, Türgişlere/On Oklara (Batı Göktürk budunu, Kitabelerde sürekli Türgiş Kağanı Türküm, budunum idi ifadeleri bununla ilgilidir), Kırgız ve Dokuz Oğuzlara yapılan seferlerle II. Göktürk Kağanlığı'nın sınırları Okyanus'tan Mâveraünnehir'deki Temir Kapığ (Demirkapı)'ya kadar ulaştı. İpek Yolu'nun büyük bir kısmı denetim altına alınmış oldu.

Kapgan'ın, Bayırkuların kurduğu bir pusuda öldürülmesi üzerine Göktürk Kağanlığı'nın başına oğlu İnel (ya da Ünal) geçti.Ancak Kutlukun oğlu Bilge, İnel'in kağanlığını kabul etmedi.Boy begleri (beyleri) Bilgeyi kağan ilan etti. İnel kabul etmese bile öldürüldü.Yeni kağan başa geçince kardeşi Kül Tigin'e ordunun komutanlığını verirken, Tonyukukavezirlik görevini verdi. Onun dönemi de amcası dönemindeki gibi devletin egemenliğindeki boyların başkaldırılarıyla geçti. Çin'in desteklediği Uygur-Karluk-Basmıl bağlaşmasının Ötüken'e yönelik sürekli saldırıları, İpek Yolu'nun kilit noktası olan Çungarya'nın Çin'in denetimine geçmesi ve batıda On Ok budununu hakimiyetine alan Türgişler'in gün geçtikçe güçlenmesi neticesinde II. Göktürk Kağanlığı çöküşe sürüklendi. Bilge Kağan'ın, danışmanı Tonyukuk'u ve küçük kardeşi Kül Tigin'i kaybetmesinden sonra zehirlenerek öldürülmesi üzerine yerine geçen Tengri Kağan çocuk yaştaydı. Onun kağanlığına karşı gelen Ozmış da ülkeyi toparlayacak güçte değildi. Nihayet Uygurlar745'te Ötüken'e girerek Göktürk Kağanlığına son verdiler.

alıntıdır
sevgiler

devamı var...